کتاب درسی و زیستگاه‌ها
آخرین فصل از کتاب علوم چهارم دبستان «زیستگاه» نام دارد. کتاب در این فصل، آموزش سرفصل‌های زیر را در نظر دارد:
- ویژگی‌های موجودات زنده و تفاوت آنها با موجودات غیرزنده
- تغذیه در جانوران و مفهوم گوشت‌خوار، گیاه‌خوار، همه‌چیزخوار
- زنجیره غذایی
- شبکه غذایی
- معنای زیستگاه و گوناگونی زیستگاه‌ها
- نقش ما در حفاظت از زیستگاه‌ها
در سال تحصیلی ۹۸-۹۹ و در شرایط آموزش آنلاین، طرح درسی برای این فصل آماده کردم؛ در نوعی از آموزش آنلاین که حتی کلاس آنلاین در آن وجود نداشت. محتوای آموزشی در اختیار بچه‌ها قرار می‌گرفت، هر کس تکلیفش را می‌فرستاد و معلم به هر دانش‌اموز از طریق پیام صوتی درباره‌ی تکلیفش بازخورد می‌داد و اگر خوش‌شانس بود گفتگویی درباره‌ی موضوع با دانش‌آموز درمی‌گرفت و این بود «آموزش».
این فصل برای من فصل عزیزی بود و راستش از این که مجبور بودیم در این شکل خاص از آموزش آنلاین آن را پیش ببریم ناراحت بودم، اما چاره‌ای هم نبود. عزیز بود چون به نظرم می‌رسید این که بچه‌ها پیچیدگی شگفت‌انگیز زیستگاه‌ها و زیبایی جزئیات «زیست» موجودات زنده در کنار هم را ببینند، می‌تواند عمیقا روی دیدشان به محیط زیست تاثیرگذار باشد. و البته که به نظرم کتاب با مسیر و محتوایی که ارائه داده بود نمی‌توانست چنین تاثیری بگذارد. از پرداخت لیستی و سطحی به عنوان آخر (نقش ما در حفاظت از زیستگاه‌ها) هم که بگذریم، قدم‌های پیشین نیز به اندازه‌ی کافی درگیرکننده نبود و نمی‌توانست کودک را مجذوب جادوی «زیست» کند و آن نوع قدرشناسی را که نتیجه‌ی چنین درگیر شدنی است در او برانگیزد.
درباره‌ی طرح درس حاضر
خلاصه با چنین ایده‌هایی شروع به طراحی مسیر آموزشی این فصل کردم. همان طور که خواهید دید جزئیات توضیحی زیادند و چارچوب‌های مسیر یادگیری نسبتا سفت و سخت تعریف شده‌اند. اگر آموزش حضوری بود یا حتی اگر چیزی از جنس کلاس آنلاین با حضور همه‌ی بچه‌های کلاس داشتیم، من مسیری تا این حد مشخص نمی‌چیدم. مسیری نامتعین‌تر هم فضای مواجهه‌ی مستقیم با پیچیدگی‌های محتوای موضوعی و یادگیری‌ای شخصی‌تر (و در نتیجه عمیق‌تر یا گسترده‌تر) برای دانش‌آموزان فراهم می‌کرد، هم من امکان طراحی زنده‌تری را داشتم که با مسیر ذهنی بچه‌ها همراه شده و جلو می‌رود. اما در آن موقعیت چنین شرایطی فراهم نبود یا من جرئت ریسک آن را نداشتم.
به هر ترتیب نتیجه چیزی شد که خواهید دید و در چهار بخش هر کام شامل سه موضوع فرعی (تقریبا دوازده جلسه) در اختیار بچه‌ها قرار گرفت. با توجه به این که بچه‌ها امکان خروج از خانه را نداشتند، ویدیوهایی نیز دوبله یا ترجمه شد تا ورودی‌هایی برای مسیر یادگیری تامین کند. در شرایطی که معلم امکان همراهی با بچه‌ها و حضور در محیط‌های طبیعی را داشته باشد، بعضی از این ویدیوها می‌توانند تنها به عنوان راهنمای معلم برای طراحی آموزشی و آنچه می‌توان در طبیعت دید مورد استفاده قرار بگیرند. در چنین شرایطی بهتر است امکان حضور بچه‌ها در طبیعت و مشاهده‌ی مستقیم زندگی گیاهان و جانوران را در هر سطحی که ممکن است فراهم کنیم و به تماشای ویدیو محدود نمانیم. در همین راستا علاوه بر فایل‌های نهایی، فایل‌های قابل ویرایش را هم اینجا می‌گذارم تا توضیحات و میزان جزئیات را متناسب با نیاز تنظیم کنید.
علاوه بر شرایط پاندمیک و الزامات ماندن در خانه، لازم است به این هم دقت کنیم که مخاطب اولیه‌ی این طرح درس دانش‌آموزانی تهرانی بودند. مسیر آموزشی این فصل برای دانش‌آموزان نقاط دیگر ایران می‌تواند متناسب با آنچه در زیست‌بوم خودشان وجود دارد (به خصوص در قسمت آخر) طراحی شود هرچند در زیست‌بوم تهران هم ظرفیت‌هایی بوده که به خاطر تنگی وقت و استفاده از منابع غیربومی در نسخه‌ی حاضر این طرح درس مورد توجه قرار نگرفته است. اگر این طرح درس را در مسیرهایی بومی‌تر به کار گرفتید یا تغییراتی در این راستا در آن ایجاد کردید، باعث افتخار است اگر آن را برای من بفرستید تا در کنار این نسخه‌ی اولیه قرارش دهم.
در آخر این را هم بگویم که درس ۱۹ کتاب مطالعات اجتماعی پایه چهارم هم به موضوع زیستگاه‌ها می‌پردازد و این مجموعه طرح درس شامل آن هم شده است.
دسترسی به توضیحات، کاربرگ‌ها و ویدیوها
برای دسترسی به هر قسمت از طرح درس روی عنوان آن قسمت در لیست زیر کلیک کنید.
قسمت اول: زنده و غیرزنده
۱. شناسایی موجودات زنده و غیرزنده
۲. ویژگی‌های موجودات زنده و غیرزنده
۳. معرفی ویژگی‌های موجودات زنده
قسمت دوم: دقت به ویژگی‌های موجود زنده در زندگی گیاهان و جانوران
۴. ویژگی‌های موجودات زنده: گیاهان و جانوران
۵. ویژگی «حرکت» در جانوران و گیاهان
۶. ویژگی «تغذیه» در جانوران و گیاهان
قسمت سوم: ارتباط بین موجودات زنده در یک زیستگاه
۷. زنجیره‌ی غذایی
۸. شبکه‌ی غذایی
۹. جمعیت موجودات زنده
قسمت چهارم: اهمیت حفاظت از زیستگاه‌ها
۱۰. زیستگاه چیست؟
۱۱. زیستگاه‌ها در خطر
۱۲. حفاظت از زیستگاه‌ها