این نوشته قسمت چهارم و آخر از مجموعه طرح‌درس‌های فصل زیستگاه کتاب علوم چهارم دبستان است. قسمت اول در اینجا، قسمت دوم در اینجا، قسمت سوم در اینجا، و قسمت صفر یا توضیحات اولیه درباره‌ی این مجموعه طرح درس در اینجا در دسترس است.
تا اینجا بچه‌ها پس از آشنایی با ویژگی‌های موجودات زنده و دقت به بعضی از آن ویژگی‌ها، با ارتباطات بین موجودات زنده در یک زیستگاه نیز آشنا شدند. حالا پیچیدگی این ارتباطات برای بچه‌ها آشکار شده و متوجهند که اگر یک موجود زنده نتواند نیازهای زیستی‌اش را تامین کند، ممکن است جمعیتش به شکل خطرناکی کم شود یا از بین برود. بنابراین زمینه‌ی کافی وجود دارد تا از مفهوم زیستگاه‌ها و اهمیت حفظ آنها حرف بزنیم و زمینه‌ای برای سهیم شدن کودکان در این کار فراهم کنیم. این قسمت از سه مرحله تشکیل شده است:
۱. زیستگاه چیست؟
۲. زیستگاه‌ها در خطر
۳. حفاظت از زیستگاه‌ها
۱۰. زیستگاه چیست؟
این مرحله هم از آن جاهایی است که اگر امکان آموزش حضوری و حضور در طبیعت را داشتیم می‌توانست شکلی به کل متفاوت به خود بگیرد. بچه‌ها پیش از این یاد گرفته‌اند که موجودات زنده نیازهایی دارند که برای زندگی باید بتوانند آنها را تامین کنند. زیستگاه هر موجود زنده به عنوان محل تامین این نیازها معرفی می‌شود و با کمک ویدیوی زیستگاه چیست توجه بچه‌ها را به ویژگی‌های خاص هر زیستگاه برای تامین نیازهای منحصربفرد هر جانور یا گیاه خاص جلب می‌کنیم.
فعالیت بعدی این جلسه، پیدا کردن زیستگاه موجودات خیالی‌ای است که در ضمیمه‌ی این مرحله معرفی شده‌اند. در این فعالیت که در صورت امکان می‌تواند در قالب گروه‌های کلاسی و در پارک یا طبیعت دنبال شود، سعی دارد کمک کند ارتباط بین ویژگی‌های اختصاصی هر جانور با ویژگی‌های زیستگاه مناسبش به شکلی ملموس‌تر برقرار شود. دوستم نیلوفر زمانیان زحمت ترجمه‌ی آزاد ویژگی‌های موجودات، نام‌گذاری آنها و تهیه‌ی برگه‌ی ضمیمه را کشید.
فعالیت پایانی این قسمت می‌تواند در ارزیابی آموخته‌های دانش‌آموز به معلم کمک کند.
۱۱. زیستگاه‌ها در خطر
وقتی بچه‌ها با پیچدگی ارتباطات بین موجودات زنده و اهمیت زیستگاه آنها آشنا شده باشند، درک این که آسیب به یک زیستگاه چه تاثیر گسترده‌ای می‌تواند بر حیات داشته باشد برایشان دشوار نخواهد بود. در این جلسه درس ۱۹ کتاب مطالعات اجتماعی همراه با همین قسمت از درس در کتاب علوم مرجع قرار می‌گیرد تا بچه‌ها عوامل آسیب‌زا را شناسایی کنند. تصمیم من این بود که در این قسمت از نمایش ویدیوهایی که شکل‌های گسترده‌ی این آسیب را نشان می‌دهند پرهیز کنم و در عوض تمرکز را روی درک اهمیت حفاظت از زیستگاه‌ها نگه دارم.
۱۲. حفاظت از زیستگاه‌ها
در این مرحله با استفاده از دانشنامه‌ی حیات وحش ایران از انتشارات طلایی، بچه‌ها درگیر پروژه‌ای شدند تا درباره‌ی جانوران ایران و زیستگاه هر کدام یاد بگیرند و آنها را به دیگران معرفی کنند. در شرایطی که دسترسی به جمع بچه‌ها در مدرسه فراهم باشد این پروژه می‌تواند در مراحل بعدی به شکل‌هایی که گروه بچه‌ها تصمیم می‌گیرند ادامه پیدا کند تا بچه‌ها بتوانند قدمی عملی‌تر برای حفاظت از زیستگاه‌ها بردارند.
در تجربه‌ی ما، این قسمت حتی با محدودیت‌های آموزش آنلاین هم فضای پرشوری را برای یادگیری جمعی بچه‌های کلاس فراهم کرد و بیست و دو نفر از بیست و پنج نفر در تمام مراحل فعالانه شرکت کردند. از بزرگ‌ترین حسرت‌های من برای این فصل این بود که در مدرسه در یک کلاس حضوری دور هم جمع نبودیم و امکان شکوفا کردن بیشتر ظرفیت ارزشمندی که بین بچه‌ها برای این پروژه شکل گرفته بود فراهم نشد.
قدم اول:
هر دانش‌آموز یک جانور را از بین ۳۱ مورد موجود در فرم آنلاین انتخاب می‌کند.
– انتخاب جانوران با نسبتی حساب‌شده به نسبت کل کتاب، از پنج رده پستانداران، پرندگان، دوزیستان، خزندگان، ماهی‌ها بوده است. در انتخاب این ۳۱ گزینه تنوع زیستگاه، تنوع شیوه‌ی حرکت، تنوع رژیم غذایی، تنوع وضعیت حفاظتی، و تا جای ممکن تنوع خانواده در یک رده در نظر گرفته شده است. علاوه بر این، به این که نوشته‌های کتاب برای آن جانور مناسب پایه چهارم باشد هم تا حدی توجه کرده‌ام.)
– در فرم، هر کس نام خود را ثبت می‌کند و می‌تواند تنها یک گزینه را انتخاب کند. نام افراد به شرکت‌کنندگان نشان داده نمی‌شود و معلم دسترسی کامل به افراد و گزینه‌هایشان دارد. از قبل به بچه‌ها اعلام می‌کنیم که چه کار باید بکنند و ساعت مشخصی را برای باز شدن فرم به اطلاع همه می‌رسانیم.
معلم برای هر کس صفحات مربوط به جانور خودش را از فرهنگنامه‌ی حیات وحش ایران ارسال می‌کند (و البته با این تاکید که صفحات فقط برای این پروژه اسکن شده‌اند و برای رعایت کپی‌رایت آن را به دیگران نفرستند. در شرایط آموزش حضوری می‌توان چند جلد از کتاب تهیه کرد و برای استفاده در مدرسه قرار داد.)
قدم دوم:
هر دانش‌آموز مطالب مربوط به جانور خودش را می‌خواند و اطلاعات زیر را از آن استخراج می‌کند. ضمنا تصویر دقیقی از جانور با توجه به نقاشی و عکس‌های کتاب ترسیم می‌کند. (ضمیمه‌ی این قسمت قالبی برای این کار را نشان می‌دهد.)
۱. حرکت: این جانورچطور حرکت می‌کند، چه توانایی‌های خاصی برای حرکت دارد و چه چیز در حرکتش جالب است؟ چه مقدار حرکت می‌کند و برای چه کارهایی حرکت می‌کند؟
۲. تغذیه: این جانور چه نوع چیزهایی می‌خورد و غذایش دقیقا چیست؟ چه توانایی‌ها یا روش جالبی برای به دست آوردن غذا و آبش دارد؟ چه کارهایی برای به دست آوردن غذا و آبش انجام می‌دهد؟
۳. زیستگاه: این جانور کجای ایران زندگی می‌کند و آن منطقه چه نوع آب و هوایی دارد؟ لانه/آشیانه/پناهگاهش چه ویژگی‌هایی دارد؟ این جانور چطور از امکانات زیستگاهش استفاده می‌کند و برای سازگاری با سختی‌های این زیستگاه چه کار می‌کند؟
۴. وضعیت حفاظتی: وضعیت حفاظتی این جانور در چه حالی است؟ اگر نگرانی‌ای در مورد آن وجود دارد، برای بهود جمعیت این جانور لازم است چه کار کنیم؟
۵. اطلاعات جالب دیگر: چه چیز دیگری درباره‌ی این جانور جالب است که به دسته‌های قبلی مربوط نیست؟
دانش‌آموز این چهار دسته اطلاعات را به همراه تصویری که کشیده و موارد احتمالی دیگر برای معلم می‌فرستد و معلم بازخورد می‌دهد. (مهم است که بازخورد معلم دقت علمی در نوشته‌ها و تصویر و کیفیت ارائه‌ی نوشتاری هر دو را دربربگیرد.)
قدم سوم:
هر دانش‌آموز با توجه به بازخورد معلم، نوشته‌ها و تصاویرش را بهتر می‌کند. نهایتا از هر دسته نوشته و تصاویر طبق دستورالعمل زیر عکس می‌گیرد و می‌فرستد. (در شرایط آموزش حضوری، نیازی به این مرحله نیست.)
– هر دسته نوشته را روی یک کاغذ جدا بنویسید.
– کاغذ مربعی و بی‌خط باشد.
– نوشته‌ها کوتاه و خوش‌خط باشند، همان طور که در پوستر می‌نوشتید.
– به جذاب و خواندنی کردن کاغذهایی که فقط نوشته دارند فکر کنید.
– در نور خوب و بدون سایه عکس بگیرید.
– دوربین را جوری بگیرید که کاغذ مربعی در عکس هم مربعی بیفتد. (عمود بگیرید!)
قدم چهارم:
دانش‌آموزان در دو گروه که رندوم انتخاب شده‌اند، هر کدام حداکثر دو دقیقه ارائه‌ی صوتی تصویری آنلاین درباره‌ی جانورشان دارند. می‌توانند برای ارائه از کارت‌هایی که در مرحله‌ی قبل آماده کرده‌اند استفاده کنند. بچه‌ها می‌توانند سوالاتشان را در طول جلسه یادداشت کنند و بعد از ارائه‌ها پانزده دقیقه وقت داریم که سوالات را از هم بپرسند. هر کس مایل بود درباره‌ی حیوانات بیشتری یاد بگیرد می‌تواند در جلسه‌ای که ارائه ندارد هم به عنوان شنونده شرکت کند.
معرفی‌هایی را که بچه‌ها آماده کرده‌اند در جایی با تمام بچه‌های کلاس به اشتراک می‌گذاریم. علاوه بر این می‌توان این معرفی‌ها را در فضایی آنلاین با گروهی بزرگ‌تر به اشتراک گذاشت، در راهروی مدرسه نصب کرد، به شکل پوسترهایی در محله‌ی اطراف مدرسه نصب کرد یا با آنها هر برنامه‌ی دیگری را که با مشورت بچه‌ها مشخص شده پیش گرفت.
بچه‌ها با خواندن معرفی‌های هم‌کلاسی‌هایشان در مرحله‌ی اول، می‌توانند برای آزمودن خودشان در یک آزمون/مسابقه‌ی آنلاین که سوالاتش از همان ارائه‌ها طراحی شده‌اند شرکت کنند. (برای امتحان کردن لینک، رمز zistgah را وارد کنید.) برای هرکس که در آزمون شرکت کند ویدیویی از یکی از همین جانوران فرستاده می‌شود. اگر بعد از دانستن سوالات دنبال پاسخ‌های آنها در ارائه‌های بچه‌ها بگردند، دوباره در آزمون شرکت کنند و حد مشخصی از امتیاز را کسب کنند، می‌توانند خودشان از لیست جانوری را انتخاب کنند تا ویدیوی انتخاب خودشان را برایشان بفرستیم.
قدم‌های بعدی:
همان طور که پیش‌تر نوشتم، این پروژه می‌تواند در قالب اطلاع‌رسانی یا اقدامات دیگر با انتخاب بچه‌ها در سطوح دیگری ادامه پیدا کند. یکی از بچه‌های کلاس من در پایان جلسه‌ی ارائه با ناامیدی پرسید: «ولی چه فایده؟ هیشکی جز ما اینا رو نمی‌دونه، نمی‌دونه چقدر حیف میشه از بین برن.» و یکی دیگر که همیشه نجات‌بخش من در موقعیت‌های این‌چنینی بود جواب داد: «ولی الان ما ۲۵ نفریم که می‌دونیم. خانواده‌هامون هم احتمالا می‌دونن. می‌تونیم به کسای دیگه هم تو فامیلمون بگیم. می‌دونی چقدر میشه؟»